Kolędy: historia, ciekawostki i teksty najpiękniejszych kolęd bożonarodzeniowych

Kolędy towarzyszą nam co roku w okresie świąt Bożego Narodzenia - i za każdym razem są okazją do wyrażenia radości, podkreślenia świątecznego nastroju, a nawet chwili wzruszenia. Kolędy, pastorałki i piosenki bożonarodzeniowe (zwane potocznie "piosenkami z dzwoneczkami") są nieodłącznym elementem świątecznej atmosfery Bożego Narodzenia.

Kolędy polskie

Kolędy polskie są jednymi z najpiękniejszych i najliczniej tworzonych pieśni na Boże Narodzenie na świecie - w polskim dorobku kulturalnym można odnaleźć ponad 500 kolęd i pastorałek. Wydawać by się mogło, że są z nami od zawsze, tymczasem tradycja śpiewania pieśni wyrażających radość z narodzin Bożego Dziecięcia jest stosunkowo młoda. Zwyczaj uroczystego świętowania Bożego Narodzenia pojawił się w Polsce dopiero około XV wieku. Wraz z nim zza czeskiej granicy dotarły do naszego kraju szopki bożonarodzeniowe, a także śpiewanie radosnych pieśni świątecznych, czyli kolęd. Co ciekawe, Wigilię w takim kształcie, w jakim znamy ją dziś, zaczęto obchodzić dopiero od XVIII wieku, mniej więcej w tym samym czasie pojawił się zwyczaj ozdabiania świątecznego drzewka. Tradycja obdarowywania się prezentami z okazji świąt Bożego Narodzenia pojawiła się jeszcze sto lat później, a powszechna stała się dopiero w połowie XX wieku.

Choinka, święta Bożego Narodzenia (zdjęcie ilustracyjne) Fot. Jakub Orzechowski / Agencja Wyborcza.pl

Kolędy polskie pierwotnie były tłumaczeniami kolęd na język polski z łaciny, jak również bożonarodzeniowych pieśni ze śpiewników Braci Czeskich. Najstarsza znana polska kolęda pochodzi z 1424 roku i zaczyna się od słów "Zdrów bądź, królu anielski". Jej tekst zapisany został w kazaniu spowiednika królowej Jadwigi, Jana Szczekny, nie zachował się natomiast zapis nutowy. Wysoce prawdopodobne jest, że była ona tłumaczeniem kolędy czeskiej, bądź też łacińskiego utworu "Ave rex angelorum". Z 1435 roku pochodzi kolęda "Chrystus się nam narodził", zawarta w Kancjonale Jana z Przeworska. Prawdopodobnie również powstała jako przeróbka łacińskiej kolędy, zatytułowanej "Christus natus est nobis". Choć zachowała się do dziś, nie jest powszechnie znana. Adaptacją łacińskiego utworu "Dies est laetitiae" jest natomiast popularna do czasów obecnych średniowieczna polska pieśń bożonarodzeniowa "Anioł pasterzom mówił". Polska wersja tej kolędy pochodzi z XVI wieku, znaleźć ją można m.in. w rękopisie kórnickim z lat 1551-1555, zaś pierwszy zapis nutowy pojawił się dopiero w II połowie XVII wieku. Kolęda, jako gatunek, zyskała na popularności na przełomie XVII i XVIII wieku, wówczas ustalił się sam termin "kolęda" na określenie pieśni bożonarodzeniowej, z tego okresu pochodzi też jedna z najważniejszych polskich kolęd, "W żłobie leży".

Najpiękniejsze kolędy

Najpiękniejsze kolędy polskie to zarówno te uświęcone wielowiekową tradycją, jak i utwory powstałe stosunkowo niedawno. Ogromną popularnością do dziś cieszy się na przykład jedna z najstarszych polskich kolęd, "Gdy się Chrystus rodzi". Powstała ona prawdopodobnie we wczesnej fazie baroku, a więc na przełomie XVI i XVII wieku, o czym świadczyć mogą występujące w niej elementy chorałowe w połączeniu z tanecznymi akcentami. Za królową polskich kolęd uchodzi "Pieśń o Narodzeniu Pańskim", znana powszechnie pod tytułem "Bóg się rodzi". Jej tekst napisał pod koniec XVII wieku Franciszek Karpiński. Śpiewana była na różne melodie, obecna utrzymana jest w rytmie poloneza i przypisuje się ją Karolowi Kurpińskiemu, choć niewykluczone, że może mieć pochodzenie ludowe. Wśród najpiękniejszych i najpopularniejszych kolęd nie może zabraknąć kołysanki "Lulajże, Jezuniu", której najwcześniejsza zachowana wersja pochodzi z 1705 roku. Kolęda ta powstała prawdopodobnie w II połowie XVII wieku i stanowiła później inspirację dla wielu twórców. Fryderyk Chopin wykorzystał jej motywy w środkowej części swojego Scherza h-moll op. 20, cytat kolędy odnaleźć też można w utworze "Wigilia na Syberii" Jacka Kaczmarskiego. Równie piękne są inne XVIII-wieczne kołysanki: odznaczająca się cechami kujawiaka pastorałka "Jezus malusieńki" oraz szczególnie popularna w żeńskich klasztorach "Gdy śliczna Panna". Na przełomie XVIII i XIX wieku powstała inna chętnie śpiewana kolęda, "Wśród nocnej ciszy". Pierwszy raz opublikowano ją w 1853 roku, choć powszechnie znana była już na początku XIX wieku. Z 1818 roku pochodzi natomiast jedna z najpiękniejszych i najpopularniejszych na świecie kolęd, powstała w Austrii "Cicha noc". Autorem muzyki był Franz Xaver Gruber, zaś oryginalne słowa napisał Joseph Mohr. Polski tekst tej kolędy powstał ok. 1930 roku, a jego autorem był Piotr Maszyński. Mówiąc o pięknych polskich kolędach nie sposób natomiast nie wspomnieć o kolędzie sądeckiej "Nie było miejsca dla Ciebie". Autorem tekstu jest Mateusz Jeż, zaś muzykę tej jednej z nielicznych utrzymanych w trybie minorowym kolęd stworzył w 1938 roku Józef Łaś. Kolęda ta szczególnie często śpiewana była w obozach koncentracyjnych.

Teksty kolęd bożonarodzeniowych

Teksty kolęd bożonarodzeniowych opowiadają przede wszystkim o radosnym wydarzeniu, jakim są narodziny Bożego Dziecięcia, wspominają o miejscu, w którym Jezus Chrystus przyszedł na świat ("Mizerna, cicha stajenka licha, pełna niebieskiej chwały. Oto leżący przed nami śpiący, w promieniach Jezus mały", "Ach, ubogi żłobie, cóż ja widzę w tobie? Droższy widok, niż ma niebo, w maleńkiej osobie"), towarzyszącej mu Maryi czy odwiedzających go pasterzach lub mędrcach ze wschodu. O powitaniu Dzieciątka przez pasterzy i królów, wyczekujących wraz z prorokami przyjścia Zbawiciela, opowiada kolęda "Wśród nocnej ciszy".

Wśród nocnej ciszy głos się rozchodzi:
Wstańcie, pasterze, Bóg się wam rodzi!
Czym prędzej się wybierajcie,
do Betlejem pospieszajcie,
przywitać Pana.

Poszli, znaleźli Dzieciątko w żłobie,
z wszystkimi znaki danymi sobie.
Jako Bogu cześć Mu dali,
a witając zawołali,
z wielkiej radości.

Ach, witaj Zbawco z dawna żądany,
cztery tysiące lat wyglądany!
Na Ciebie króle, prorocy,
czekali, a Tyś tej nocy,
nam się objawił.

I my czekamy na Ciebie, Pana,
a skoro przyjdziesz na głos kapłana,
padniemy na twarz przed Tobą,
wierząc, żeś jest pod osłoną,
chleba i wina.

Choinka, święta Bożego Narodzenia (zdjęcie ilustracyjne) Fot . Krzysztof Ćwik / Agencja Wyborcza.pl

Zapisem kołysanki śpiewanej Dzieciątku przez Maryję jest z kolei kolęda "Gdy śliczna Panna". Zwraca się ona do usypianego Jezuska z ogromną czułością, stosując liczne zdrobnienia i pełne miłości apostrofy. Zwrotki kolędy zachęcają wszystkie ziemskie stworzenia do włączenia się w chwalebny śpiew.

Gdy śliczna Panna Syna kołysała,
z wielkim weselem tak jemu śpiewała.
Li li li li laj, moje dzieciąteczko,
li li li li laj, śliczne paniąteczko.

Wszystko stworzenie, śpiewaj Panu swemu,
pomóż radości wielkiej sercu memu.
Li li li li laj, wielki królewicu,
li li li li laj, niebieski dziedzicu.

Sypcie się z nieba liczni Aniołowie,
śpiewajcie Panu niebiescy duchowie.
Li li li li laj, mój wonny kwiateczku,
li li li li laj, w ubogim żłóbeczku.

Cicho wietrzyku, cicho południowy,
cicho powiewaj, niech śpi panicz nowy.
Li li li li laj, mój wdzięczny synaczku,
li li li li laj, miluchny robaczku.

Kolędy na Boże Narodzenie (zdjęcia ilustracyjne) Fot. unsplash.com (zdjęcie ilustracyjne)

Narodzenie Bożego Syna jako niesamowite wydarzenie, które sprawia, że na świecie dzieją się niewiarygodne rzeczy, przedstawia "Pieśń o Narodzeniu Pańskim". Na szczególną uwagę zasługuje ostatnia strofa kolędy, będąca modlitwą o błogosławieństwo Ojczyzny.

Bóg się rodzi, moc truchleje,
Pan niebiosów obnażony!
Ogień krzepnie, blask ciemnieje,
ma granice Nieskończony!
Wzgardzony okryty chwałą,
śmiertelny Król nad wiekami,
a Słowo Ciałem się stało
i mieszkało między nami!

Cóż masz, niebo, nad ziemiany?
Bóg porzucił szczęście twoje;
wszedł między lud ukochany,
dzieląc z nim trudy i znoje.
Niemało cierpiał, niemało,
żeśmy byli winni sami,
a Słowo Ciałem się stało
i mieszkało między nami!

W nędznej szopie urodzony,
żłób Mu za kolebkę dano.
Cóż jest, czym był otoczony?
Bydło, pasterze i siano.
Ubodzy! Was to spotkało,
witać Go przed bogaczami.
A Słowo Ciałem się stało
i mieszkało między nami!

Potem i króle widziani,
cisną się między prostotą,
niosąc dary Panu w dani:
mirrę, kadzidło i złoto.
Bóstwo to razem zmieszało
z wieśniaczymi ofiarami!
A Słowo Ciałem się stało
i mieszkało między nami!

Podnieś rękę, Boże Dziecię,
błogosław ojczyznę miłą,
w dobrych radach, w dobrym bycie,
wspieraj jej siłę swą siłą,
dom nasz i majętność całą,
i wszystkie wioski z miastami.
A Słowo Ciałem się stało
i mieszkało między nami!

Zobacz też: Film świąteczny - lista klimatycznych tytułów pod choinkę